Sensem badania w działaniu jest współdziałanie z ludźmi. Badacze dążący do zmiany powinni jak najwięcej zadań realizować wspólnie z członkami społeczności. Można ich zaangażować praktycznie we wszystkie elementy procesu badawczego. Oznacza to również, że można ich włączać w tworzenie narzędzi badawczych!
Kwestia włączania mieszkańców w prowadzenie badań powiązana jest z problemem władzy w relacji z nimi. W przypadku badań w działaniu, badacz/ka nie jest ekspertem, który po przeprowadzeniu analizy mówi członkom społeczności co powinni robić. Koordynator badań jest raczej jednym z wielu aktorów, który uczestniczy w projekcie wnosząc do niego specyficzne kompetencje. Powinny one być wykorzystywane do aktywizowania członków społeczności i pobudzania ich innowacyjnego potencjału.
Poniżej prezentujemy zestaw 4 narzędzi w metodologii living labu, wypracowanych w projekcie “Badamy Intensywnie Społeczności – rozwój think tanku Fundacji BIS we współpracy z uczelnią wyższą” który realizujemy wspólnie z Instytutem Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Fundacją Rozwoju Badań Społecznych oraz Fundacją Socjometr (autora niniejszego opracowania).
Proponowane w tym opracowaniu narzędzia należy traktować jedynie jako drogowskazy. Powinny być one modyfikowane i twórczo rozwijane, ponieważ wyznaczają one kierunek, a nie sposób dojścia do celu. Ten ostatni powinien być wypracowany wspólnie ze społecznością.
Narzędzie 1: Badanie potrzeb członków społeczności lokalnych
Narzędzie może być wykorzystywane w czasie wywiadów indywidualnych, wywiadów grupowych lub warsztatów. Możliwe jest także skonstruowanie na jego podstawie kwestionariusza ankiety. Rekomenduje się stosowanie go w czasie warsztatów z członkami społeczności lokalnych, jako narzędzie do pracy w grupach. Dyskusja nad propozycjami przygotowanymi przez poszczególne grupy pozwoli na pogłębienie problematyki potrzeb członków społeczności lokalnych. Z tego względu poniższe instrukcje odnoszą się do prowadzenia zajęć grupowych. Użycie tej metody w wywiadach indywidualnych lub badaniach ankietowych wymaga odpowiednich, ale łatwych do przeprowadzenia, modyfikacji.
Empatyzacja opiera się na założeniu, że różne grupy mieszkańców mają specyficzne problemy. Zmiany w społeczności lokalnej wymagają uwzględnienia tych zróżnicowanych potrzeb. Uwrażliwienie członków społeczności na potrzeby innych ludzi uruchamia także potencjał innowacyjny, ponieważ daje możliwość dostrzeżenia nieoczywistych związków przyczynowo-skutkowych i skłania do myślenia o niestandardowych rozwiązaniach.
Do przeprowadzenia badań z użyciem empatyzacji najlepiej jest wykorzystać empathy map template1. Jej spolszczoną wersję prezentujemy poniżej.
- Wspólnie z uczestnikami warsztatu zastanów się nad zróżnicowaniem lokalnej społeczności. Do dyskusji można się przygotować poprzez sprawdzenie danych w BDL dotyczących struktury, demograficznej, gospodarki, problemów społecznych danej gminy, powiatu itp. Stwórzcie listę najważniejszych grup mieszkańców. Unikajcie prostych dychotomii typu „kobiety-mężczyźni”, „młodzi-starzy”. Lepiej być bardziej konkretnym, np. „młode matki”, „mieszkający samotnie seniorzy”, „rolnicy prowadzący produkcję roślinną”. Dyskusję należy ukierunkować w zależności od tematyki projektu.
- Podziel uczestników na grupy. Każdej z grup przydziel jeden lub więcej ze zidentyfikowanych zbiorów mieszkańców. Poproś o wypełnienie arkusza empatyzacji.
- Udzielaj rad uczestnikom warsztatu w trakcie wypełniania arkuszy. Staraj się przeciwdziałać myśleniu stereotypowemu. W zamian zachęcaj uczestników by „wczuli się” w sytuację analizowanej grupy. Mogą np. spróbować wyobrazić sobie, jak wygląda typowy dzień jej przedstawicieli.
- Przedyskutuj wypełnione arkusze z grupą. Uzupełniajcie je pod wpływem nowych informacji.
- W czasie dyskusji w naturalny sposób będą pojawiać się stwierdzenia dotyczące różnych lokalnych problemów. Notuj je na flipczarcie.
- Przedyskutuj listę problemów upewniając się, że uczestnicy warsztatu zgadzają się z jej zawartością.
- Każdemu uczestnikowi daj trzy małe naklejki. Poproś o naklejenie ich na flipczarcie przy trzech problemach, które zdaniem uczestników warsztatu są najważniejsze. Uwaga: niektórzy uczestnicy będą zafiksowani na jakiejś sprawę, np. budowie dróg, co spowoduje, że będą chcieli oddać wszystkie swoje głosy na ten problem. Staraj się temu przeciwdziałać i zachęcaj do oddania głosów na różne problemy.
Narzędzie 2: Pogłębianie wiedzy o potrzebach społeczności lokalnej
W czasie pracy z członkami lokalnej społeczności generuje się zazwyczaj wiele propozycji problemów, które należałoby rozwiązać. Wymaga to jednak ich lepszego zrozumienia. Zbieranie informacji na temat problemów może odbywać się poprzez prowadzenie badań terenowych (ankiety, wywiady) lub analizę danych zastanych. W proces pogłębionego opisu problemów warto angażować członków społeczności, co można zrobić w czasie spotkania warsztatowego temu poświęconego.
Do opisu problemów może posłużyć prosty model logiczny, składający się z czterech elementów. W jego centrum znajduje się sam problem, który domaga się rozwiązania. Problem ma swoje przyczyny oraz negatywne konsekwencje. Celem interwencji w ramach badan w działaniu powinno być zaproponowanie rozwiązania, które likwiduje przyczyny problemu. Następnie należy wesprzeć społeczność w implementacji tego rozwiązania i sprawdzić czy negatywne efekty ustąpiły lub zmniejszyły się.
Przykład zastosowania narzędzia:
Uczestników warsztatu podziel na grupy i każdej grupie przydziel jeden lub kilka problemów, nad opisem których będą pracować. Przygotuj dla nich arkusze z trójkolumnowymi tabelami, w których będą opisywać problemy, ich przyczyny i następstwa. Na tym etapie można powstrzymać się od generowania propozycji rozwiązań.
Zwróć uwagę uczestników warsztatu, że pomiędzy zidentyfikowanymi negatywnymi zjawiskami potrafią występować powiązania logiczne. Zachęć ich by poszukiwali takich powiązań pomiędzy problemami z listy. Przykład: w czasie warsztatów na długiej liście problemów umieszczono między innymi takie pozycje:
- Brak komunikacji publicznej
- Niskie dochody gminy
- Trudny dostęp do lekarzy specjalistów.
Pomiędzy tymi zjawiskami występują zależności. Problemem jest brak komunikacji publicznej, jego negatywną konsekwencją jest trudniejszy dostęp do lekarzy. Jedną z przyczyn problemów są niskie dochody gminy. Jeśli zatem chcemy działać na rzecz poprawy sytuacji powinniśmy zastanawiać się nad rozwiązaniami, które pomogą zasilić lokalny budżet.
Gdy opisy problemów będą gotowe, przedyskutuj z uczestnikami powiązania pomiędzy ich opracowaniami.
Narzędzie 3: Projektowanie rozwiązań lokalnych problemów
Rekomenduje się, by zastosowanie narzędzia nr 3 zostało poprzedzone opisem problemów lokalnej społeczności z wykorzystaniem narzędzia nr 2. UWAGA! Proponowane narzędzie służy do generowania wielu rozwiązań jednego problemu. Nadaje się ono do zastosowania, jeśli uprzednio zidentyfikowaliśmy jeden naczelny problem, z którym chcemy sobie poradzić w czasie naszych badań w działaniu. Jeśli mamy wiele problemów, to należy zorganizować osobne spotkanie dla każdego z nich lub powtórzyć proponowane ćwiczenia odpowiednią ilość razy w czasie jednego spotkania. Optymalnie jednak jest, gdy w badaniach w działaniu skupimy się na jednym konkretnym problemie, który wybierzemy wspólnie ze społecznością. W dokonaniu tego wyboru powinny pomóc narzędzia nr 1 i 2.
Zastosuj narzędzie organizując warsztat, w czasie którego zaangażujesz członków społeczności w opracowanie rozwiązań likwidujących przyczyny problemu. W tym celu przeprowadź z grupą warsztatową 2 ćwiczenia.
Ćwiczenie nr 1.
- Podziel uczestników na grupy. Postaraj się by pogrupować ich według specyficznych kompetencji, czyli stworzyć grupy homogeniczne. Przykład: seniorzy powinni pracować wspólnie, w innej grupie należy umieścić przedsiębiorców, w kolejnej przedstawicieli władz lokalnych itp.
- Przypomnij/ wyjaśnij uczestnikom problem, który próbujecie rozwiązać. Opowiedz o jego zidentyfikowanych przyczynach i negatywnych następstwach. Możesz udostępnić uczestnikom materiały przygotowane przy użyciu narzędzi 1 i 2.
- Poproś każdą z grup, by stworzyła opis, najlepiej w punktach, rozwiązania, które zlikwiduje przyczyny problemów. Rozwiązanie ma być realne, tzn. możliwe do zastosowania. Wytłumacz uczestnikom, że rozwiązania typu „przelew od Billa Gatesa” ani interwencje rządu centralnego czy sił wyższych nas nie interesują. Chodzi o rozwiązania, które można realnie zastosować. Jeśli uczestnicy będą mieli problem z wymyślaniem realnych rozwiązań poproś ich o spojrzenie na tę sprawę z perspektywy lokalnych zasobów. Realne rozwiązania to takie, które można wdrożyć wykorzystując lokalne zasoby ekonomiczne, ludzkie, przyrodnicze, kulturowe.
Ćwiczenie nr 2.
- Uczestnicy będą nadal pracować w grupach, ale należy koniecznie zmienić ich skład. W miejsce grup homogenicznych powinny powstać grupy heterogeniczne, jak najbardziej zróżnicowane.
- Przekaż każdej z grup jeden z opisów rozwiązania stworzonych w czasie ćwiczenia nr 1.
- Poproś uczestników, by w każdej z grup wyobrazili sobie, że są zespołem odpowiedzialnym za wdrożenie rozwiązania, którego specyfikację otrzymali. Niech każdy zespół zastanowi się, co trzeba w nim poprawić by rozwiązanie można było wdrożyć.
- Każda z grup powinna przygotować rysunek, który zobrazuje każdy kolejny krok niezbędny do wdrożenia rozwiązania, nad którym pracują. Rysunki mogą być opatrzone krótkimi wyjaśnieniami. Plan wdrożenia musi być kompletny, tzn. wskazywać kto, co i kiedy ma zrobić.
- Gdy plan wdrożenia będzie gotowy, poproś uczestników by wyobrazili sobie jak będzie działać gotowe rozwiązanie. Poproś ich by przygotowali spodziewaną listę efektów wdrożenia.
- Zastanówcie się czy przewidywane efekty wdrożenia są zadowalające, tzn. czy likwidacji lub znaczącemu zmniejszeniu ulegają negatywne konsekwencje problemu. Jeśli nie, to wróćcie do puntu 3, wprowadźcie poprawki do rozwiązania i planu jego wdrożenia.
Narzędzie 4: Ocena wdrożonych rozwiązań
To narzędzie powinno być stosowane przez badaczy asystujących społeczności we wdrażaniu nowych rozwiązań, które zostały stworzone przy użyciu narzędzia nr 3.
Ćwiczenie 1.
- Przygotuj dwa duże arkusze papieru lub tablice. Na jednej wypisz przyczyny problemu, który próbujecie rozwiązać. Na drugim należy umieścić listę negatywnych następstw tego problemu.
- Zrób krótkie wprowadzenie dla uczestników. Spróbuj prostymi słowami wyjaśnić ideę stosowania wskaźników w badaniach społecznych. Wyjaśnij, że chcemy stworzyć listę zjawisk, których zmiana lub pojawienie się wskaże nam, że wdrażane rozwiązanie rzeczywiście likwiduje przyczyny problemu i przeciwdziała wystąpieniu jego negatywnych konsekwencji. Przykład z narzędzia nr 2:
- Przyczyna problemu – brak komunikacji publicznej. Przykładowy ustąpienia tego zjawiska: wzrost liczby połączeń autobusowych.
- Negatywna konsekwencja – trudny dostęp do lekarzy. Przykładowy wskaźnik poprawy sytuacji: wydłużający się czas trwania życia mieszkańców.
- Rozdaj uczestnikom warsztatu post-ity w dwóch kolorach. Poproś by na karteczkach w jednym kolorze wypisali zjawiska, których pojawienie się udowodni, że przyczyna problemu została wyeliminowana lub jej oddziaływanie zmniejszone. Na drugich karteczkach uczestnicy powinni zaproponować zjawiska, których wystąpienie powie nam, że negatywne konsekwencje problemu zmniejszyły się lub zniknęły.
- Poproś uczestników by naklejali karteczki na odpowiedniej tablicy, tzn. na tablicy z przyczynami lub konsekwencjami problemu.
- Przedyskutujcie powstałą listę wskaźników. Wyeliminujcie powtórzenia i uzgodnijcie ostateczną listę wskaźników.
Ćwiczenie 2.
To ćwiczenie można zrealizować z osobami, które uczestniczą we wdrażaniu rozwiązania lub wprowadzania zmian w społeczności.
- Rozdaj uczestnikom spotkania kartki i poproś by narysowali siebie w czasie korzystania z rozwiązania lub efektów wprowadzanych zmian.
- Poproś uczestników, by podzielili się swoimi osobistymi historiami. W jaki sposób zmiana na nich wpływa? Jak korzystają z nowych rozwiązań.
- Każdą opowieść podsumowuj prośbą o wskazanie słabych i mocnych stron wdrażanego rozwiązania lub wprowadzanej zmiany. Notuj ich propozycje na bieżąco tak, by stworzyć wyczerpującą listę cech ocenianego rozwiązania.
- Podziel uczestników na grupy. Poproś by stworzyli oni listę rad, których udzieliliby innym społecznościom wdrażającym ich rozwiązanie. Lista ta może przypominać instrukcję obsługi. Niech informuje ona o tym, na co trzeba zwrócić uwagę oraz jakich problemów unikać.
- Na podstawie przygotowanych przez grupy instrukcji stwórzcie wspólną listę rad dla innych społeczności, które zmagają się z podobnymi problemami.
